Also Sprach Zarathustra - Tako Rzecze Zaratustra

W latach 1883 -1885 Fryderyk Nietzsche napisał najważniejsze swoje dzieło: „Tako rzecze Zaratustra”. Był przekonany, że tą książką wpłynie na dalsze losy ludzkości. Sądził, że napisał manifest nowej wiary, ewangeliczne credo ludzi współczesnych, zniechęconych do tradycyjnej religii.

 

Bohaterem jest Zaratustra, perski mędrzec, zaś struktura ma charakter przepowiedni. Książka napisana jest językiem poetyckim, pełnym alegorii i wyszukanej symboliki. Centralnym punktem książki było zdanie „Bóg umarł”. W miejsce Boga powstanie Zaratustra – nadczłowiek, istota idealna. Ma to być świadomie "wyhodowana" istota ludzka, posiadająca jednak znamiona doskonałości.

 

Nietzsche opisuje trzy etapy dochodzenia do doskonałości, alegorycznie przedstawiając je jako trzy przemiany. Najpierw duch został wielbłądem, do którego zwraca się w formie rozkazującej mówiąc "powinieneś". Następnie staje się lwem; jego duch mówi już: "ja chcę". Ostatnia przemiana, najgłębsza powoduje, że duch staje się dzieckiem. Dziecko pojmowane jako takie charakteryzuje się ciągłą ignorancją. Musi przejść przez wszystkie etapy- musi stać się wielbłądem, potem lwem i na koniec znowu powrócić do dziecka. Z tą różnicą, iż odrodzone dziecko nie jest już ignorantem. Musi przejść przez wszelkie doznania, jakie niesie życie - przez niewolę, wolność, przez 'bezsilne tak' oraz 'dzikie nie'. Jednak te wszystkie doświadczenia pójdą w zapomnienie i na miejscu niewiedzy zrodzi się niewinność. Pierwsze dziecko stanowiło początek podróży. Drugie, nowe dzieciństwo to jej dopełnienie. Pierwsze narodziny to narodziny ciała, czynią one istotę człowiekiem. Kolejne to narodziny świadomości, które czynią człowieka bogiem.

 

Książka nie jest typowym traktatem filozoficznym. Przypomina bardziej traktat teologiczny. Dla wielu ludzi przesłanie Nietzschego było inspirujące, a niektórzy wprowadzali jego idee w życie. Jednak nadzieje Nietzchego na rewolucję religijną zawiodły.

 

Jednym z tych, którzy byli pod wrażeniem książki był Richard Strauss. DlaStraussa idee Nietzschego nie przemijały. Dopiero w 1896 roku, czyli dopiero po dziesięciu latach od publikacji napisał poemat symfoniczny

 

Also sprach Zarathustra, Op. 30 (Tako Rzecze Zaratustra;Thus Spake Zaratustra).

 

Strauss nie miał ambicji przedstawienia całego traktatu Nietzschego. Wybrał jednak najważniejsze i bliskie mu fragmenty i każdy przetworzył w formie muzycznej. Poemat składa się z następujących części:

 

 

Utwór rozpoczyna się niskim ‘C’ granym przez kontrabasy, kontrafagot i organy. Trąbki wchodzą fanfarą wprowadzając główny motyw ‘świtu’, ‘zarania’. Za trąbkami podążają pozostałe dęte blaszane, kotły i następnie cała orkiestra, brzmi potężne tutti. Motyw liczy wszystkiego trzy nuty: C – G – C. Czasem nazywany jest też motywem natury. Przenika całą strukturę poematu.

W pierwszym wydaniu dołączono tekst Prologu Zaratustry Nietzschego, co jednoznacznie wskazuje inspirację Straussa, a jednocześnie podkreśla znaczenie pierwszej części dzieła.

Druga część O Zaświatach również rozpoczyna się nisko przez wiolonczele i kontrabasy. Z opóźnieniem otwiera się liryczny pasaż. Liryczny nastrój utrzymuje się do końca tej części.

Następne dwie części wykorzystującą prowadzący motyw, przetwarzając go w zdecydowanie bardziej chromatyczny sposób.

O wiedzy jest nietypową fugą. Ponownie rozpoczynają kontrabasy i wiolonczele. Wykorzystana jest cała 12-tonowa skala chromatyczna. Ciekawostką jest sięgnięcie aż do dźwięku B-contra, co występuje w literaturze muzycznej bardzo rzadko.

 

Część siódma Ozdrowienie to powrót do początkowego motywu. Strauss używa tu już całej orkiestry.

Część ósma przynosi piękne solo skrzypiec, które grają wiodącą rolę w całym tym fragmencie.

 

Zamykająca utwór Pieśń nocnego wędrowca pozostawia wrażenie połowicznego rozwiązania. Kończące akordy to dysonans między akordem H-dur granym przez flety, pikolo i skrzypce, a akordem C-dur brzmiącym w niskich rejestrach. Ten kontrast obrazuje nierozwiązywalny problem ludzkości (akord H) szukającej swojego miejsca w kosmosie (akord C).

W ten sposób Strauss jakby nie rozstrzyga idei Nitzschego.

 

Muzykolodzy widzą w utworze Straussa ‘Zagadkę Wszechświata’. Część uważa, że jest nią pierwszy, otwierający motyw C – G – C. Inni zagadkę tę postrzegają jako nierozwiązany akord końcowy C- G – C – H – Fis – H.

 

Za tą pierwszą koncepcją jednoznacznie opowiedział się Stanley Kubrick opierając ścieżkę dźwiękową swojego sławnego filmu Odyseja Kosmiczna 2001 na Wschodzie Słońca Straussa. Nie ulega wątpliwości, że film ogromnie na tym zyskał. Z drugiej strony powodzenie filmu rozsławiło poemat symfoniczny Straussa, choć głównie tylko jego pierwszą część.

 

Po Kubricku już większość filmów związanych akcją z kosmosem korzysta z tego motywu.

Jednak jest on równie inspirujący dla muzyków rockowych. Jeszcze w latach 70. Elvis Presley stosował go na swoich koncertach. Można go często usłyszeć w różnych programach TV, jak i na zawodach zawodowych zapaśników. Mniemam, że większość ludzi nie wie kto jest autorem tego pięknego i ‘zagadkowego’ motywu muzycznego.

 

No i jeszcze niejako z obowiązku o orkiestracji. Strauss był jednym z tych kompozytorów, którzy najlepiej umieli wykorzystać możliwości orkiestry. W Tako Rzecze Zaratustra mamy potężną orkiestrę, co słychać w fragmentach tutti. Orkiestra składa się z:

pikolo, 3 flety, 3 oboje, rożek angielski, 3 klarnety, klarnet basowy, 3 fagoty, kontrafagot;

6 rogów, 4 trąbki, 3 puzony, 2 tuby;

kotły, bęben, cymbały, triangel, glockenspiel, dzwony; organy;

I i II skrzypce (po 16), altówki (12), wiolonczele (12), kontrabasy (8).

 

 

W musci boxie Herbert von Karajan prowadzi Berlin Philharmonic Orchestra.